اساسی ترین نکته در پژوهش بداعت آن است، طرح ایده جدید در نقد - تور تایلند ارزان

این مستندساز پیشکسوت که در سال 1349 نخستین فیلم مستند پژوهشی خود درباره پیشگامان تاریخ سینمای ایران را با عنوان سینمای ایران؛ مشروطیت تا سپنتا را ساخته و در سال 1381 برای کتاب سینمای مستند ایران؛ عرصه تفاوت ها جایزه حافظ گرفته و به عنوان سینماگر و پژوهشگر نمونه سینمای مستند کشور هم معرفی شده است درباره موضوع پژوهش در فیلم مستند و جشنواره مستند نظرات کارشناسانه ای دارد. با او در این باره به مصاحبه نشسته ایم که در ادامه می خوانید.

*آقای تهامی نژاد معیارهای داوری پژوهش در سینمای مستند چیست؟

-هنگامی که همکاران مان در هیات رییسه سابق جشن مستقل سینمای مستند اساسنامه جشن را بازنگری می کردند، پیشنهاد شد که جایزه پژوهش به پژوهش نامه داده گردد به این ترتیب که ارایه پژوهش نامه در فراخوان اعلام گردد و به وسیله مطالعه پژوهش نامه، داوران ویژه جایزه پژوهش، جایزه خود را به روش شناسی پژوهش (متدلوژی) سوال ها و نتایج اهدا نمایند. در بسیاری از دانشگاه های دنیا، اساسی ترین نکته در پژوهش، بداعت آن است یعنی پژوهش با چه هدفی اجرا شده است؟ اگر نگوییم دنیا، لااقل اندکی دانش مخاطب اش را به پیش برده است و این که چه نسبتی بین پژوهش و فیلم هست.

باید تاکید نمود که درک نوآوری به متخصصان حوزه مورد نظر احتیاج دارد و شاید پژوهشگران عمومی به تنهایی قادر به تشخیص آن نباشند. در یکی از استان های کشور شاهد بودم در حالی که به فیلمی توسط هیات داوران غیرمحلی، جایزه بهترین پژوهش داده شده بود، شب هنگام در گردهم آیی در سالن هتل معلوم شد اساساً فیلم مورد نظر بر مبنای تخیل غیرپژوهشی ساخته شده و بیشتر ساختگی است تا تحقیقی!

ممکن است فیلم تبلور یک پژوهش نامکتوب و یک ذهن پژوهشگر باشد ولی پژوهش نامه ای نداشته باشد. فیلمساز برای حضور در بخش پژوهش به صورت مجزا، اعلام حضور می نماید و رهاورد پژوهش تصویری خود را برای هیات داوران می نویسد. برای مثال فیلم تهران چند درجه ریشتر به تنهایی اثری پژوهشی است که روش مند به پیش می رود. این فیلم موفق به دریافت جایزه بهترین پژوهش از جشنواره بیست و پنجم فجر (1385) شد، هرچند ممکن است احتمالاً پژوهش نامه مدون نداشته باشد. در این پژوهش تصویری، نظریه فیلم صدای مستندساز است.

*شکل اجرای پژوهش هم اهمیت دارد یا صرف انجام پژوهش برای داوری کافی است؟

-از آنجایی که پژوهش برای فیلم مستند، جستجوی شکل فیلم نیز هست، داور جایزه پژوهش باید دریابد که آیا شیوه اتخاذ شده در فیلم، مناسب متدلوژی پژوهش هست یا نه. برای مثال فیلم هفت ساله ها که با اتکا به مطالعه در روش پنل ساخته شده، دارای هشت اپیزود است که به مدت 49 سال طول کشید. حتی در برخی فیلم ها، ترکیبی از روش پنل و مورد پژوهشی تاریخی نیز دیده می گردد.

روش بازی هم شیوه ای دیگر از اجرای پژوهش است. برای مثال فیلم چون یکی کودک بودن ساخته فرشته حالی، کارگردان و پژوهشگر به روش بازی ساخته شده است. دختر بچه ای را معرفی می نماید که یک دوست خیالی دارد. این فیلم از نمونه های خوب شیوه مشاهده ای (در اینجا به معنای سینماحقیقت) است که در آن شاهد اجرای پژوهش در شکل یک نمایش هستیم. فیلمساز بخشی از واقعه را سازمان می دهد. نامه ای به داخل خانه می افتد که گفته می گردد متعلق به همان دوست خیالی است. رفتار دخترک که مرفه، باهوش، زیبا و خوش سخن است در برابر این واقعه از نزدیک و به صورت مستقیم ثبت شده و دخترک را در مواجهه با واقعیت و حقیقت قرار می دهد. سراسر چون یکی کودک بودن به نوعی بازیست. گروه بسیار محدود فیلمبرداری و به ویژه فرشته حالی را همچون کودکی در حال بازی می بینیم و همین صمیمیت است که تجربه فوق را موفق از آب درآورده است. البته اجرای پژوهش فقط یکبار و تنها به شیوه سینماحقیقت امکان پذیر بود.

*نقد شیوه تکوین در فیلم های مردم نگاری چیست؟

-این نحوه از شناخت فیلم توسط اینجانب در مقاله الگوها و تجربه های سرزمین در دانشگاه سنت اندروز ارایه شد. نقد شیوه تکوین، یک شیوه نقد فیلم هایی است که مدعی مردم نگاری هستند. خود من این شیوه را در مورد بیماری زار در جزیره قشم آزمودم. در شرایطی که ما با فقدان فیلم های مردم نگاری، نهادهای حمایت گر و نبود همکاری یا شناخته نشدن نحوه همکاری مردم نگاران و فیلمسازان و نبود کاربرد چنین فیلم هایی در مطالعات علمی رو به رو هستیم.

به نظر می رسد در اختیار دریافت شیوه ای که در اینجا پیشنهاد می گردد، می تواند راهگشای درک کیفیت پژوهشی بودن فیلم باشد. نقد شیوه تکوین که ضد محصول به نظر می رسد، اثر را به عنوان یک محصول هنری و در خودش در نظر نمی آورد؛ آن را در کارکرد اجزایش آنالیز نمی نماید بلکه به نحوه فراهم آوردن اجزا از دنیا فرا متن می پردازد و آن اجزا را با روش مردم نگاری یعنی حضور در میدان و مطالعه کیفی می سنجد. به عبارت دیگر یک مونوگرافی تازه در برابر مونوگرافی فیلم می نهد.

نقد مراحل تکوین باید آشکار کند که پدیده یا فرآورده فرهنگی واقعاً یک فرآورده فرهنگی است یا دست ساز کارگردان، شبه مستند و یا دستکاری شده است؟ به این ترتیب، نقد مراحل تکوین همانند شالوده شکنی به نقد موردی، پایه ای و یک شیوه خوانش تبدیل می گردد که فرضیات بدیهی در هر اثر را مورد پرسش قرار می دهد و به این ترتیب راه تازه ای برای نقد، تفسیر و یا تحلیل درون فیلم، زیبایی شناسی فیلم، نقد کالایی شدن فیلم و پژوهش انسان شناسی تصویری هموار خواهد شد. در این صورت نقد شیوه تکوین می تواند تا حدودی جای همان متنی را بگیرد که گفته می گردد باید همراه فیلم مردم نگاری باشد.

من شخصاً این شیوه نقد را درباره برخی فیلم های مستند ایران آزموده ام ولی به نظرم می رسد که هنوز جای نظریه در این نقد کاملا خالی است. البته اگر هیات داوری نسبت به نوع پژوهش و موضوع با مراجع علمی و دانشگاه ها مرتبط باشد، هر فیلم را برای متخصص مربوطه می فرستد. متخصصان می توانند کیفیت و نوآوری در فیلم را محک بزنند و تصمیم گیری در این مورد را تسهیل نمایند، نقد شیوه تکوین را می توان با نقد تکوینی سنجید.

*آیا امکان دارد پژوهشی به صورت فی البداهه انجام گردد؟

-بله، پژوهش سر صحنه و یا در میدان تحقیق (پژوهش فیلمیک) و فی البداهه که مستقیماً در فیلم قرار می گیرد نیز از ارزش خاص خود برخوردار است. برخی از مستندسازان اساساً به پژوهش مقدم بر فیلم اعتقادی ندارند و می گویند فیلمساز باید در جریان تحول رویداد حضور داشته باشد و به صورت فی البداهه آن را به پیش ببرد. فی البداهگی حتی در قالب فیلم های دارای پژوهش های مکتوب هم موجود است؛ مگر فیلمنامه های آهنین مثلاً کار در موزه که همه چیز از پیش معین و چیده شده است و جایی برای فی البداهگی نیست. در برخی مستندها، کارگردان در پژوهش هایش مسیر تحقیق را می داند و آن را در عمل و خلاقه به پیش می برد؛ مثل آقا یا خانم ب کار فیما امامی و رضا دریانوش.

*چگونه می توان پژوهش در مستندهای آرشیوی را داوری کرد؟

-داوران برای قضاوت در پژوهش فیلم های مستند آرشیوی، احتیاجمند تجربه در شناخت منابع تصویری هستند و باید بین استفاده از کاربرد تزیینی و یا استنادی تصمیم بگیرند بنابراین قضاوت فیلم های آرشیوی یا گردآوری به متخصصان آرشیو، تاریخ و انسان شناسی تصویری احتیاج دارد. ضمن این که داور فیلم گردآوری باید بداند تصویر آرشیوی، کدام آگاهی تازه را از موضوع فراهم آورده است.

دوازدهمین دوره جشنواره بین المللی فیلم مستند ایران سینماحقیقت طی روزهای 18 تا 25 آذرماه 1397 به دبیری سیدمحمدمهدی طباطبایی نژاد در شهر تهران برگزار می گردد.