تجدد نابهنگام؛ همواره پای غرب در میان است

به گزارش تور تایلند ارزان، انقلاب مشروطه ایران از جنبه جهانی اهمیت ویژه ای پیدا نموده بود؛ زیرا در سده بیستم، پس از انقلاب 1905. م روسیه، نخستین انقلاب آزادی خواهی آسیا به شمار می آمد که الهام بخش انقلاب های دیگر آسیا از جمله انقلاب مشروطه 1908. م ترکیه شد.

تجدد نابهنگام؛ همواره پای غرب در میان است

در نیمه دوم قرن نوزدهم، پیوند های تجاری و سیاسی کشور های آسیایی و آفریقایی با کشور های اروپا سیر توسعه وابسته در این کشور ها را که پیش تر شروع شده بود تسریع کرد. گذار از اقتصاد معاشی به اقتصادی وابسته تر به محصولات نقد آور، افزایش صدور مواد خام به جای مصنوعات، افزایش میزان بیکاری در میان دهقانان و پیشه وران، با زیان های اقتصادی هنگفت تاجران جزء همراه بود.

اروپای قرن نوزدهم از طریق این معاهدات تجاری و سیاسی بانکدار دنیا شد. کشتی هایش به آن سوی دریا ها رفتند، مواد اولیه صنعتش را ارزان فراهم آورد و کالا های مصنوعش را گران به مردم دنیا فروخت. اروپا غنی شد و طی دوره ای نسبتا کوتاه به روش های جدیدی در امر فراوری و راه و رسم زندگی دست یافت.

برخی از ابعاد تجدد به دو گونه به سرزمین های دیگر منتقل شد: نخست فزونی نظامی و اقتصادی به اروپا امکان داد در برخی از قاره ها وضع استعماری به وجود آورد و آن عبارت بود از تصرف نظامی یک سرزمین، ایجاد سازمان اداری خارجی، مستقر شدن گروهی از مردم کشور های اروپایی در آن سرزمین، تلاش در تبلیغ مسیحیت، نشر زبان اروپایی به عنوان زبان رسمی و به کار بردن این زبان به صورت کمابیش انحصاری در آموزش و پایان استثمار اقتصادی.

آن گاه سروکار اروپا به چند کشور عظیم و قدیمی دنیا افتاد: روسیه، چین، ژاپن، عثمانی و ایران و با آن ها از راهی دیگر درآمد. نیروی نظامی خود را به رخشان کشید و با جنگ های ناحیه ای آن ها را به پذیرش فزونی خود و بستن قرارداد های تحمیلی وادار کرد.

سیاست نفوذ مسالمت آمیز به وابستگی اقتصادی این کشور ها به اروپا منجر شد، ولی در مقابل، این کشور ها زبان ملی خود را حفظ کردند، سرزمینشان به تصرف بیگانگان درنیامد و فرماندار خارجی برای آن ها فرستاده نشد. این کشورها، هرچند به ظاهر مستقل باقی ماندند، ناگزیر شدند وضع غیراستعماری وابسته را بپذیرند.

مداخله غرب موجب شد نوعی خودآگاهی در میان گروهی کوچک از روشنفکران و زمامداران ممالک قدیمی پدید آید. این روشنفکران به اندیشه ریشه یابی درد ها افتادند.

در تاریخ 3 نوامبر 1839. م سلطان عبدالحمید، امپراتور عثمانی، خط شریف گلخانه را امضا کرد و دوره تنظیمات شروع شد (1876-1839. م) در این زمان همه اتباع امپراتوری عثمانی بی توجه به مذهب و ملیت برابر اعلام شدند. در 1845. م قانون جدیدی برای آموزش تدوین شد و سازمان اداری به صورت اروپایی درآمد.

در 1847. م قوانین جزایی و قسمتی از قوانین مدنی مدون شد. در 1868. م شورای دولتی و سپس یک محکمه عالی قضایی به وجود آمد. در 1876. م سلطان عثمانی، قانون اساسی را تصویب کرد، ولی این قانون از سال بعد به حال تعلیق در آمد و در 1908. م به دنبال قیام ترک های جوان، دیگر بار قدرت اجرایی پیدا کرد.

از جمله کشور هایی که پیش از ایران با جنبش های مشروطه گری سروکار داشتند می توان از مصر نام برد. در سراسر سده نوزدهم، از اشغال نظامی ناپلئون به بعد، تغییراتی گوناگون در سیستم قانون اساسی مصر پدید آمد که می توان آن را به شیوه زیر خلاصه کرد:

تاسیس دیوان که از طریق دستگاه اداری ناپلئون در سال 1798 بنیاد شد؛ مجلس الشوری از تاسیسات محمدعلی، خدیو مصر، در سال 1829. م؛ مجلس الشوری النواب که خدیو اسماعیل یک بار در سال 1860. م و دیگر بار در سال 1866. م شالوده آن را ریخت؛ مجلس النظار که اسماعیل در سال 1878. م آن را بنیاد گذاشت.

یک قانون اساسی در 1882. م پس از شورش عرابی پاشا نوشته، ولی یک سال بعد از آن معلق شد. در سال 1883. م انگلیسی ها قانون اساسی دیگری نوشتند که بر بنیان آن بر کشور مصر حکومت می کردند. این قانون تا نخستین جنگ دنیای همچنان به قوت خود باقی ماند.

در سده نوزدهم، به ویژه در نیمه دوم آن، ایرانی های بسیاری در مصر زندگی می کردند و از نزدیک شاهد این تغییرات نو بودند. در دهه آخر سده نوزدهم، تنی چند از روشنگران ایرانی در قاهره می زیستند و به چاپ و پراکندن روزنامه های فارسی مانند حکمت (1892. م)، ثریا (1898. م) و پرورش (1900. م) سرگرم بودند.

این روزنامه ها چنان موثر واقع شدند و مورد توجه روشنگران و افراد باسواد ایران نهاده شدند که شاه و دولت، ورودشان را به ایران منع کردند.

در هندوستان نیز از دهه 1850. م به بعد چند قانون اساسی نوشته شد. این قوانین به طور عمده بر اثر شورش 1857. م هند پدید آمد و با قانون 1858. م شروع شد. این قانون، انحلال کمپانی هند شرقی را اعلام و حکومت انگلیس را به طور رسمی در هندوستان زیر نظر یک وزارت خارجه و یک مجلس برقرار کرد.

در سال 1861. م قانون شورای هندوستان نوشته شد که طبق آن پیوندی میان هیات حاکمه و مردم برقرار شد. در سال 1885. م کنگره ملی هند بنیان و در نخستین نشست آن، که در بمبئی برگزار گردید، 72 تن نماینده هندی شرکت کردند. در حقیقت این رویدادی بود که تاریخ ملت گرایی هند با آن شروع شد. این کنگره پایه یک مجلس بومی هندی را ریخت که گام بعدی آن ایجاد قانون شورای 1892 بود.

ایرانیان مقیم هندوستان سراسر سیر این رویداد های مربوط به قانون و مشروطه گری را شاهد بودند. یکی از رهبران فعال مشروطیت ایران نصرالله ملک المتکلمین بود که در سال 1881. م به هندوستان سفر کرد و هم او بود که کتاب انتقادی خود به نام من الخلق الی الحق را درباره سیاست و اجتماع، در هنگام اقامت در آن کشور نوشت.

ایرانی دیگر ساکن هندوستان، که از رهبران فکری انقلاب مشروطیت ایران به شمار می آمد، سیدجلال الدین مؤیدالاسلام بود که روزنامه معروف حبل المتین را در کلکته و تهران برای چند سال چاپ و منتشر کرد.

روزنامه حبل المتین کلکته، که عظیم ترین روزنامه ملی فارسی زبان به شمار می رفت و ورودش به ایران ممنوع شده بود، ولی به طور قاچاق و خفیه به مجامع ملی می رسید، و روزنامه حکمت، که به مدیریت زعیم الدوله در مصر طبع می شد، و مجلات و روزنامه های آزادی خواه مصر، که برای عده ای از ایرانیان مترقی و آشنا به زبان عربی ارسال می شد.

در اطراف ترقیات ژاپن به تفصیل قلم فرسایی می کردند و ملل مشرق را به پیروی از اصول و راهی توصیه می کردند که آن دولت کهنسال با پیمودن آن جوان و نیرومند شده بود و از برنامه ای صحبت می کردند که دولت مترقی ژاپن برای وصول به مدارج عالیه تمدن تعقیب می کرد و ایرانیان را، چون ژاپن به فرستادن جوانان به ممالک متمدن برای کسب علم و هنر و استخدام متخصصان خارجی برای ایجاد صنایع نوین تشویق می کردند.

حبل المتین، ژاپن را نمونه ای می داند که ایران باید برای پیشرفت و در راه سعادتِ ملی آن را الگو قرار دهد؛ چنان که در یکی از مقالات تفسیرمانند خود از عین الدوله، صدراعظم مظفرالدین شاه، می خواهد که از تدابیر و سیاست ژاپن الگو بگیرد و به اصلاح وضع برآید.

یکی دیگر از انقلاب های مشروطه که ضروری است از آن یاد گردد انقلاب روسیه در سال 1905. م است. نفوذ انقلاب مشروطه روسیه در ایران چنان چشمگیر بود که اسپکتور (Spector) گفته است آن انقلاب نمونه و الگویی بود که در مراحل گوناگون انقلاب مشروطیت ایران از آن استفاده می شد.

در اینجا یادآوری این نکته ضروری است که درباره تاثیر روس های انقلابی در ایران نباید زیاده روی کرد؛ عملکرد سوسیال دموکرات های ایرانی ساکن قفقاز در انقلاب مشروطیت ایران نیز نباید بی اهمیت پنداشته گردد. آنان فعالیت های خستگی ناپذیری در انقلاب انجام دادند که تا به امروز به شیوه شایسته ای آنالیز نشده است.

مطالب و مدارک پراکنده ای دراین باره در برخی از نشریه های فارسی و غیرفارسی به چشم می خورد که به هیچ وجه حق مطلب را به جای نمی آورد.

مهم ترین و بیشترین پژوهش ها در این زمینه را دانشمندان شوروی انجام داده اند و البته هر فرد علاقه مند به این بخش از تاریخ ایران ناگزیر از مطالعه آن هاست، ولی بسیاری از این پژوهش ها باید با احتیاط خوانده شوند؛ زیرا به نظر نمی رسد به شیوه ای اجرا شده باشند که شایسته پژوهش های بی طرفانه تاریخی است.

میان ایران و روسیه پیوند های درازمدتی در زمینه های فرهنگی و اقتصادی وجود داشته است. بسیاری از کارگران و بازرگانان ایرانی به روسیه مهاجرت نموده بودند تا در مراکز نفت باکو به کسب و کار مشغول شوند. تا سال 1910. م شمار کارگران ایرانی مهاجر در روسیه تقریبا به دویست هزار تن در سال رسیده بود.

اسپکتور گزارش داده است که در سال 1905. م، ایرانی های انقلابی مقیم تفلیس سازمانی تشکیل دادند. نتیجه این بود که هنگامی که کارگران مهاجر ایرانی به وطن خود بازگشتند، عقاید انقلابی را همراه اوراق تبلیغاتی چاپی و اسلحه با خود به ایران آوردند تا اعتصاب و آشوب را (که بر ضد رژیم استبدادی ایران پدید آمده بود) گسترش دهند. بنابراین، انقلاب 1906. م ایران که پاجای پای انقلاب روس گذاشت نباید شگفت آور باشد.

راجع به تاثیر آشکار انقلاب 1905. م روسیه در انقلاب مشروطیت ایران و همسانی این دو انقلاب با یکدیگر گزارش اسپرینگ رایس (Spring Rice)، وزیرمختار بریتانیا در تهران، کاملا صراحت دارد. او در نامه اش به گری (Grey)، وزیرخارجه انگلیس چنین نوشته است:

شما ملاحظه خواهید کرد که شباهت شدیدی میان جنبش های اصلاح خواستاره روس و ایران وجود دارد یک نوع فقدان رهبری، یک نوع تنفر غریزی و یک نوع عملیات سری؛ تفاوت اصلی میان دو کشور این است که دولت ایران نه ارتش دارد نه پول و نه نیروی مقاومت... شما نیز (در گزارش های فرستاده شده) حمله های مصممانه ای را که به حکومت روس، به بریگاد قزاق و کنسول های روسی متجاوز در اینجا می گردد از نظر خواهید گذراند.

علاوه بر این، مبادله تلگراف های دوستی میان دومای روس و مجلس ایران به نام آزادی، دادگری و برابری مردم جلب نظر شما را خواهد نمود. به نظر می رسد که مردم هر دو کشور یک تنفر مشترک و یک خواسته مشترک دارند؛ بنابراین نباید جای شگفتی باشد که می بینیم حکومت های این دو کشور بر ضد دشمن مشترک خود (آزادی خواستار) دست به اقدامات مشترک می زنند.

در این زمینه یادآوری این نکته شاید بی اهمیت نباشد که انقلاب مشروطه ایران از جنبه دنیای اهمیت ویژه ای پیدا نموده بود؛ زیرا در سده بیستم، پس از انقلاب 1905. م روسیه، نخستین انقلاب آزادی خواهی آسیا به شمار می آمد که الهام بخش انقلاب های دیگر آسیا از جمله انقلاب مشروطه 1908. م ترکیه شد.

این اهمیت ویژه بیشتر مورد توجه انقلابیون روس در همان زمان نهاده شد و به همین سبب در سخنرانی های خویش از مبارزات دلاورانه آزادی خواستار ایران یاد می کردند.

از مقاله ای به قلم محمدامیر شیخ نوری/ ایرانیان و اندیشه تجدد

منبع: فرادید
انتشار: 27 آبان 1399 بروزرسانی: 27 آبان 1399 گردآورنده: thailandro.ir شناسه مطلب: 1401

به "تجدد نابهنگام؛ همواره پای غرب در میان است" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "تجدد نابهنگام؛ همواره پای غرب در میان است"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید